Formy ochrony zabytków

Ochrona zabytków w Polsce nie ma charakteru powszechnego, lecz wymaga ustanowienia, w odpowiedni sposób, określonej formy ochrony zabytku. Najważniejszą formą jest wpis do rejestru zabytków lub uznanie za pomnik historii. Poza tym możliwe jest utworzenie parku kulturowego bądź wskazanie ustaleń ochrony dla planu miejscowego lub decyzji lokalizacyjnej. Każda z tych form umożliwia ograniczenie chaosu reklamowego.

Park kulturowy

Park kulturowy jest najlepszym narzędziem do uporządkowania chaosu reklamowego na większym obszarze. Po pozytywnych doświadczeniach Krakowa, który przyjął uchwałę o parku kulturowym dla swojej starówki, kolejne polskie miasta podejmują ten wysiłek.

Podstawowym warunkiem utworzenia parku kulturowego jest szczególny charakter terenu nim objętego – celem parku jest bowiem ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi. Park kulturowy przedstawia określoną wartość jako całość, stąd też nie jest konieczna ocena czy pojedyncze nieruchomości wchodzące w jego skład mają wartość zabytkową (tak Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 4 kwietnia 2007 r. w sprawie II OSK 7/07 – dotyczącym parku kulturowego w Końskich).

W uchwale rady gminy w sprawie parku kulturowego można określić zakazy i ograniczenia związane z umieszczaniem tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków niezwiązanych z ochroną parku kulturowego, z wyjątkiem znaków drogowych i znaków związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zaletą uchwały jest skutek wejścia w życie – bezpośredni, a nie jak w przypadku planu miejscowego, dopuszczający kontynuację istniejącego zagospodarowania. Dotychczas wydawane w Polsce uchwały określały termin na dostosowanie obszaru do ich ustaleń, np. 6 miesięcy. Ustalenie to nie było przedmiotem ich zaskarżenia do sądu administracyjnego (uchwała krakowska była skarżona kilkukrotnie, lecz z innych powodów). W uchwale o parku kulturowym możliwe jest zatem wskazanie terminu, w którym właściciele nieruchomości mają dostosować się do postanowień w zakresie reklamy.

Za wadę parku kulturowego można uznać obowiązek sporządzenia dla obszaru objętego uchwałą planu miejscowego. Trzeba jednak wskazać, że w obecnie obowiązujących przepisach nie ma sankcji za nie uchwalenie tego planu. Wojewoda działa bowiem w trybie zarządzenia zastępczego uchwalając plan miejscowy jedynie w przypadku, gdy dotyczy to realizacji ponadlokalnej inwestycji celu publicznego. A zatem, co częste w przepisach prawa administracyjnego, pomimo zapisania danego obowiązku, nie ma prawnego środka jego wyegzekwowania. Ta wada systemu planowania przestrzennego w tym przypadku może być jednak uznana za zaletę – uchwała o parku kulturowym reguluje bowiem podstawowe zasady gospodarowania przestrzenią i nie jest konieczne dublowanie jej planem miejscowym.

W celu realizacji zadań związanych z ochroną parku kulturowego możliwe jest powołanie jednostki organizacyjnej do zarządzania nim (nieuniknione jest skojarzenie z Menedżerem Piotrkowskiej).

Za ograniczenia w korzystaniu z nieruchomości, wprowadzone w uchwale w sprawie parku kulturowego, należy wypłacić odszkodowanie na zasadach określonych w ustawie – Prawo ochrony środowiska. Właściciel nieruchomości, który uważa, że uchwała ogranicza mu sposób korzystania z nieruchomości, składa wniosek do starosty o wypłatę odszkodowania. Ustalenie wysokości odszkodowania następuje na podstawie opinii rzeczoznawcy majątkowego. Osoba niezadowolona z wysokości odszkodowania odwołuje się od decyzji starosty do sądu. Warto zadać sobie pytanie: czy niemożność wieszania na budynku reklamowych szmat faktycznie oznacza ograniczenie korzystania z tego budynku? Czy ekspozycja zabytkowej elewacji i urządzenie pasujących do niej szyldów reklamowych obniża wartość nieruchomości?

Na koniec warto wskazać, że kto narusza zakazy lub ograniczenia obowiązujące na terenie parku kulturowego lub jego części, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. W razie popełnienia tego wykroczenia można orzec przepadek narzędzi i przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia wykroczenia (chociażby nie stanowiły własności sprawcy), a także przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia oraz obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego lub zapłaty równowartości wyrządzonej szkody.

Wpis do rejestru zabytków

Wpis do rejestru zabytków następuje na podstawie decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków, która może być wydana z urzędu. Do rejestru wpisać można również otoczenie zabytku. Otoczenie to ustawa definiuje jako teren wokół lub przy zabytku, wyznaczony w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Wpisem można objąć także historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny (przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg) lub historyczny zespół budowlany (powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi).

Umieszczanie na zabytku rejestrowym tablic lub reklam wymaga pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Niestety, obecne brzmienie art. 36 ustawy, nie nakazuje uzyskania takiego zezwolenia na umieszczanie reklam w otoczeniu zabytku, nawet jeżeli zostało ono wpisane do rejestru (zezwolenia takiego wymaga prowadzenie w otoczeniu zabytku robót budowlanych). Pozwolenia konserwatorskiego będzie również wymagało prowadzenie robót budowlanych, np. na terenie historycznego układu urbanistycznego.

Nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy sprawuje wojewódzki konserwator zabytków, który może wydać nakaz wstrzymania działań skierowanych przeciwko zabytkowi i nakazać przywrócenie stanu poprzedniego.

Kto bez pozwolenia umieszcza na zabytku wpisanym do rejestru urządzenia techniczne, tablice, reklamy oraz napisy, podlega karze grzywny.

Ustalenia ochrony w planie miejscowym

Projekt planu miejscowego podlega uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Oznacza to, że może on w sposób władczy zalecić określone zapisy w planie, w zakresie ochrony zabytków. Ponieważ jednak plan miejscowy może określić zasady eksponowania reklam nie tylko dla obszarów zabytkowych, uzgodnienie konserwatorskie nie jest jedyną drogą wprowadzenia tych ustaleń do planu.

Pomnik historii

Zabytek rejestrowy lub park kulturowy o szczególnych walorach może być uznany przez Prezydenta RP za pomnik historii. Uzyskanie tego miana umożliwia rozpoczęcie starań o wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Uznanie za pomnik historii nie wiąże się ze szczególnym reżimem prawnym.